De jezuïeten tussen oost en west, tussen China en Europa

Door boeken over China van jezuïeten als Adam Schall von Bell en François de Rougemont kregen de Europeanen up-to-date informatie over de christelijke missie aangevuld met persoonlijke verhalen en ervaringen. Zij baseerden zich vaak op de werken van de Italiaanse missionaris, cartograaf en historicus Martino Martini (1614 – 1661), een leerling van Athanasius Kircher.

Een paar jaar nadat Martini in China was gearriveerd, viel de Ming-dynastie definitief en vond er een overgang plaats naar de Qing-dynastie, een periode die gekenmerkt werd door conflict en oorlog gericht op de eenwording van Buiten-Mantsjoerije, Mongolië, Xinjiang, Tibet en Taiwan onder China. Martini beloofde trouw aan de nieuwe machthebbers en paste zich snel aan het nieuwe regime aan. In 1651 keerde Martini terug naar Rome als vertegenwoordiger (procurator) van de Chinese missie met als doel de politiek van accommodatie te verdedigen tegen de dominicanen en franciscanen. In 1645 had de paus enkele praktijken van de jezuïeten verboden. Martini hoopte nu de paus op andere gedachten te brengen. Om niet zeeziek te worden tijdens zijn lange, avontuurlijke reis schreef hij boeken. Dat ging hem kennelijk goed af, want eenmaal aangekomen in Europa zocht hij meteen contact met bekende drukkers aan wie hij zijn historische en cartografische gegevens gaf zodat zij zijn De bello Tartarico historia zo snel mogelijk konden drukken. Nog geen jaar na aankomst verscheen dit gezaghebbende werk waarin hij schrijft over zijn ervaringen met de nieuwe heersers, het regime, de veroveringen en de vorderingen van de missie. Het betekende zijn doorbraak.

Martini kwam op 1654 in Rome aan. Hij verdedigde succesvol de benadering van de jezuïeten en hun opvatting dat Chinese riten verenigbaar zijn met het christendom en dus getolereerd moeten worden. Dit was tegen het zere been van de dominicanen en franciscanen. Zij definieerden deze riten als bijgeloof en niet als een maatschappelijk-cultureel verschijnsel. In deze zogenoemde ritenstrijd zouden de jezuïeten door een aantal pauselijke besluiten en zullen uiteindelijk het onderspit delven.

Net als Martini, moest ook de Portugese jezuïet Alvaro Semedo (1585/1586-1658) de ontwikkelingen van de christelijke missie in China promoten in Europa. Zijn geschiedenis van China verscheen voor het eerst in 1641 en werd al snel vanuit het Portugees in meerdere vertalingen uitgebracht. De Franse versie Histoire universelle de la Chine dateert uit 1667 en werd ingebonden samen met Martini’s De bello Tartarico historia.

Martino Martini, De bello Tartarico historia; in quâ, quo pacto Tartari hac nostrâ ætate Sinicum Imperium inuaserint, ac ferè totum occuparint, narratur; eorumq́ue mores breuiter describuntur (Antverpiæ: ex Officina Plantiniana Balthasaris Moreti, 1654) Leuven MU 49 G 12

 Alvaro Semedo & Martino Martini, Histoire universelle de la Chine (Lyon: Prost 1667) Leuven MU 49 D 26

Kircher beeldde de Duitse astronoom en wiskundige Johann Adam Schall von Bell (1582 – 1666) af in verschillende versies van zijn China Illustrata. De Duitse jezuïet arriveerde in 1619 in China met als missie verbreiding van het christelijke geloof door de Chinese elite bekend te maken met Europese technologie en wetenschap. Zo nam hij waarschijnlijk de eerste telescoop mee naar China en schreef daar in 1629 ook een verhandeling over onder de naam Yuanjing Shuo (Uitleg over de telescoop). Als hoofd van het Astronomisch Bureau hervormde hij de Chinese kalender, iets waarin eerdere jezuïeten en Chinese wetenschappers niet slaagden. Niet alleen geleerd, maar ook kundig in praktisch opzicht, maakte hij astronomische, fotometrische en hydrotechnische instrumenten. Hij leerde de Chinezen zelfs kanonnen gieten en gebruiken.

Al snel behoorde hij in Beijing tot de inner circle en was hij een geliefd persoon bij keizer Shunzhi en aan het keizerlijke hof. Dit viel bij andere jezuïeten en Chinezen niet in goede aarde en Schall werd beschuldigd van arrogantie, leven boven zijn stand en zelfs seksuele escapades. Nog meer tegenstanders kreeg hij door in 1657 alle bij het Astronomisch Bureau werkzame moslims te ontslaan. Met het overlijden van keizer Shunzhi in 1661 brak een andere politieke periode aan waarin geprobeerd werd de Mantsjoe-identiteit te versterken, iets waarmee Schall zich zeer lastig kon identificeren. Deze nieuwe periode leidde voor de jezuïet en een aantal andere Chinese christenen van het Astronomisch Bureau tot een terdoodveroordeling vanwege beschuldigingen voor het onderwijzen van onjuiste en zelfs misleidende wiskunde, astronomie en religie. Schall was de enige die de doodstraf ontliep maar stierf een jaar later toch vanwege de gevolgen van zijn gevangenschap.

Schall’s Historica is een belangrijke primaire bron voor de geschiedenis van de jezuïetenmissie in China in de 17e eeuw en de invloed ervan op het Chinese keizerlijke hof.

Johannes Adam Schall, Historica relatio de ortu et progressu fidei orthodoxae in regno Chinensi per missionarios Societatis Jesu ab anno 1581, usque ad annum 1669 (Ratisbonae: sumptius J.C. Emmrich, typis A. Hanckwitz, 1672) MU 20 F29

Geïnspireerd door een lezing van Martino Martini in Leuven, vertrok ook de Belgische jezuïet Philippe Couplet (1623-1696) in 1656 als missionaris naar China. Hij maakte deel uit van dezelfde lichting waartoe ook François de Rougemont en Ferdinand Verbiest behoorden. Couplet deed missionariswerk in de regio Jiangnan en trof hetzelfde lot als de andere jezuïeten tijdens de christenvervolgingen. Ook hij werd in Canton gevangengezet, waar hij zich wijdde aan de studie van de Chinese taal. Na het overlijden van zijn medebroeder De Rougemont werkte hij nog een aantal jaren als missionaris in China. Na in 1680 benoemd te zijn tot vertegenwoordiger van de Chinese missie, keerde hij een aantal jaren daarna terug naar Europa in gezelschap van twee Chinese monniken, die daarmee de eerste Chinezen in Europa werden.

Vanwege een juridisch conflict kon Couplet pas in 1691 terug naar China. In de tussentijd schreef hij een aantal werken, waaronder Confucius Sinarum philosophus, sive scientia Sinensis latina exposata (1687) waarvan hij mede-auteur was. Een jaar later kwam zijn biografie over Candida Hiu uit, de vrouw die de missie van de jezuïeten financieel ondersteunde door kerken te laten bouwen, Chinese vertalingen van publicaties van jezuïeten te financieren en onderkomens voor hen te regelen. Gail King, conservator van de Aziatische Collecties van Brigham Young University in Utah schreef een artikel over Hiu waarin zij haar de meest invloedrijke Chinees-christelijke vrouw van de zeventiende eeuw noemt. De missionarissen noemden haar al de apostel van China. In Europa werd zij bekend door de biografie van Couplet, die in meerdere vertalingen verscheen. In de Jezuïetencollectie van de Universiteit Maastricht zijn de oorspronkelijke Franstalige versie uit 1688 te vinden en een vertaling in het Nederlands uit 1694.

In 1692 vertrok de bijna 70-jarige Couplet samen met een aantal andere jezuïeten nog éénmaal naar China. Hij zou daar echter nooit aankomen. Hij stief doordat hij tijdens een hevige storm een zware kist tegen zijn hoofd kreeg.

Philippus Couplet, Historie van eene groote, christene mevrouwe van China met naeme mevrouw Candida Hiu (Tot Antwerpen: Inde druckerye van Knobbaert by Franciscus Muller, 1694) MU 20 H 23

De Duitse wiskundige, filosoof, logicus, natuurkundige, historicus, rechtsgeleerde en diplomaat Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) was geïnteresseerd geraakt in China na een ontmoeting met de missionaris, astronoom, ingenieur en constructeur Claudio Filippo Grimaldi (1638-1712), die was aangesteld als wiskundige aan het hof van Peking. Leibniz nam voorbeelden van de briefwisseling met Grimaldi en andere jezuïeten op in het werk Novissima Sinica historiam nostri temporis illustratura.

Het boek bevat de tweede editie van Leibniz’ verzameling teksten over de missie naar China. Het eerste deel, dat de helft beslaat van het boek, wordt gevormd door het Libertas Evangelium Christi annunciandi et propagandi in Imperio Sinarum van de Portugese missionaris en rector van het jezuïetencollege in Peking Joseph Suarez (ofwel José Soares) (1656-1736). Daarna volgen een uittreksel van Ferdinand Verbiests Astronomia Europea sub Imperatore Tartaro Sinico Cam Hy, een brief van Grimaldi aan Leibniz uit 1693, een brief van de Belgische jezuïet Antoine Thomas uit 1695, een beknopte beschrijving van Adam Brand van de missie van de Deen Eberhard Isbrand Ides, die vanaf 1693 als Russische gezant in Peking aanwezig was, en citaten uit brieven van de Franse missionaris, wiskundige en linguïst Jean-François Gerbillon over zijn onderhandelingen met Rusland (als lid van de Qing-delegatie) over de grenzen van beide landen en het verdrag dat daaruit volgde. Het tweede deel van het boek bevat Joachim Bouvet’s Icon regia monarchæ Sinarum nunc regnantis, een biografie van keizer Kangxi, vertaald uit het Frans in het Latijn.

Leibniz zag het belang van China en zijn oude en hoogontwikkelde cultuur die zich apart van de Europese had ontwikkeld. De accommodatiepolitiek van de jezuïeten zou volgens hem moeten leiden tot een universele, vreedzame en verbonden samenleving waarin beide geloven en culturen waren geïntegreerd. Leibniz zou de rest van zijn leven achter deze accommodatiepolitiek blijven staan.

Joseph Suarez and Gottfried Wilhelm Leibniz, Novissima Sinica historiam nostri temporis illustratura: in quibus de christianismo publica nunc primum autoritate propagato missa in Europam relatio exhibetur, etc. (s.l. s.n., (1699)) MU 20 F 9

De Franse jezuïet Jean Dez (1643-1712) was in de jaren tachtig van de zeventiende eeuw rector van het seminarie in Straatsburg. Begin achttiende eeuw was hij rector van de universiteit in diezelfde stad. Daarnaast was hij de vertegenwoordiger van de jezuïeten in Champagne, Parijs en Gallo-België. Met de brief Ad virum nobilem probeerde Dez te bewijzen dat de Chinese riten slechts burgerlijke plechtigheden waren en geen religieuze betekenis hadden. Het maakte deel uit van de accommodatiepolitiek en was een middel om het programma van de jezuïeten in China te legitimeren.

In hetzelfde jaar waarin Dez dit boekje publiceerde, nam de Franse dominicaan, theoloog en kerkhistoricus Noël Alexandre een Franse vertaling ervan op in zijn Lettre d’un docteur de l’ordre de S. Dominique sur les Ceremonies de la Chine au R.P. Le-Comte de la compagnie de Jesus. Alexandre’s Lettre d’un docteur bevatte de zeven brieven die hij schreef over de ritenstrijd. De zesde en zevende brief waren gericht aan Jean Dez als antwoord op zijn Ad virum nobilem en gingen over afgoderij en bijgeloof in China. Als dominicaan veroordeelde Alexandre de accommodatiepolitiek van de jezuïeten. Ook de brieven van Noël Alexandre bevinden zich in de Jezuïetencollectie van de Universiteit Maastricht (onder signatuur MU 20 H 33).

Jean Dez SJ, Ad virum nobilem, de cultu Confucii philosophi, et progenitorum apud Sinas (Antverpiæ: apud Henricum Thieullier, 1700) MU 20 F 23

De Franse jezuïet en historicus Jean Baptiste Du Halde (1674 – 1743) koesterde grote bewondering voor China. Zelf kwam hij nooit in de gelegenheid om naar China te gaan, maar hij schreef een invloedrijk meerdelig overzichtswerk over China aan de hand van informatie die hij van jezuïeten kreeg die in China missionaris waren. De eerste editie verscheen in 1735 in Parijs. De Jezuïetencollectie bevat een Duitse vertaling uit 1747-1756 die uit vijf delen bestaat. Het werk omhelst tientallen kaarten die gemaakt waren door de beroemde cartograaf Jean-Baptiste Bouguignon d’Anville (1697-1782). Deze kaarten waren weer gebaseerd op de kaarten die de jezuïeten in China hadden gemaakt. Bij het samenstellen van dit encyclopedische werk beriep Du Halde zich onder andere op Ferdinand Verbiest (1623-1688), een Vlaamse jezuïet, missionaris en astronoom die aan het hoofd stond van de missie van de jezuïeten in China en op goede voet stond met keizer Kangxi, de derde keizer van de Quing-dynastie. Du Halde’s werk viel in goede aarde en kreeg meerdere vertalingen. Het was volgens de verlichtingsfilosoof Voltaire zelfs het beste wat ooit over China was geschreven. Bij de vormgeving van dit standaardwerk maakte de graveur en uitgever Antoine Humblot gebruik van een ‘chinoiserie-stijl’ om de luxe en de elegantie van China te beklemtonen.

Jean-Baptiste Du Halde, Ausführliche Beschreibung des Chinesischen Reichs und der grossen Tartarey. 5 vol. (Rostock: verlegts Johann Christian Koppe, 1747-1756) Leuven MU EAP 013

De missionarissen en hun publicaties waren van cruciaal belang voor de populariteit van het oosterse denken in het 17e eeuwse Europa. Ook in Nederland was er een enorme bewondering voor de Chinese filosofie en de persoon Confucius. In 1667 schreef de Nederlandse dichter en toneelschrijver Joost van den Vondel (1587 – 1679) Zungchin of ondergang der Sineesche heerschappye, de eerste Europese tragedie die zich volledig afspeelde in China. Voor zijn tragedie ontleende Vondel informatie aan de boeken van Martino Martini, Joan Nieuhof en Athanasius Kircher. Zo putte hij uit het eerste deel van Martini’s De bello Tartarico historia (Historie van den Tartarischen oorlog) voor de geschiedenis van keizer Zungchin, maar gebruikte hij ook historische feiten uit Kirchers China Illustrata. Dit encyclopedische werk en dat van Vondel werden beide in hetzelfde jaar gedrukt in Amsterdam. En Vondel had 35 jaar eerder al eens een gedicht geschreven over Kircher. Ook verschillende andere jezuïeten uit die tijd waren Vondel bekend, onder wie de mathematicus Adam Schall die jaren in China woonde en zowel geleerd maar ook kundig was in praktische zaken. Schall heeft een prominente plaats in dit werk van Vondel, onder meer als adviseur van de Chinese staatslieden. Voor een beschrijving van Schall kon Vondel dan weer putten uit de encyclopedie van Kircher, waarin deze de jezuïet niet alleen beschrijft maar ook afbeeldt.

Joost van den Vondel, Zungchin of ondergang der Sineesche heerschappye. Treurspel (t’ Amsterdam, voor de weduwe van Abraham de Wees …, 1667) MU AAH 338 – SU PT 5528

In samenwerking met de beroemde uitgeverij Jacob van Meurs compileerde Olfert Dapper (1636 – 1689) uit Amsterdam diverse rijk geïllustreerde boeken over verre landen. Dapper baseerde zijn verhaal over China niet op eigen observaties, maar op schriftelijke bronnen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie en de verslagen van de jezuïeten. Hij beschreef de lotgevallen van het tweede gezantschap (1662-1663) naar ‘den onderkoning Singlamong en veldheer Taising Lipoui’ en die van het derde gezantschap (1666-1667) aan de dertienjarige keizer Kangxi uit de Quing-dynastie in Peking, maar de gezantschappen waren minder succesvol dan gehoopt. Dapper en Van Meurs hadden niet alleen oog voor het dagelijks leven in China, maar vooral ook voor het sensationele – met de bedoeling het lezerspubliek te behagen.

Olfert Dapper, Gedenkwaerdig bedryf der Nederlandsche Oost-Indische Maetschappye op de kuste en in het keizerrijk van Taising of Sina: behelzende het Tweede gezandschap aen den onder-koning Singlamong en veldheer Taising Lipoui, door Jan van Kampen en Konstantyn Nobel. Vervolgt met een verhael van het voorgevallen des jaers zestien hondert drie en vierenzestig, op de kuste van Sina, en ontrent d’eilanden Tayowan, Formosa, Ay en Quemuy, onder ‘t gezag van Balthasar Bort: en het Derde gezandschap aen Konchy, Tartarsche Keizer van Sina en Oost-Tartarye: onder beleit van zijne Ed. Pieter van Hoorn. Beneffens een beschryving van geheel Sina. Verçiert doorgaens met verscheide kopere platen (Amsterdam: Jacob van Meurs, 1670)
MU RAA 425 – MU Wa 176 E 5